Efekt obserwatora w psychologii, znany również jako efekt Hawthorne, odnosi się do podmiotów zmieniających ich zachowanie, gdy są świadomi obecności obserwatora. Dotyczy to sytuacji, gdy psycholog obserwuje swoich pacjentów lub gdy osoba jest świadoma, że jest nagrywany.
Pierwotne badania dotyczące efektu Hawthorne miały miejsce w 1950 r. i postawiono hipotezę, że świadomość bycia obserwowanym może tymczasowo poprawić zachowanie pracowników i zwiększyć produktywność, ponieważ ludzie wykazują tendencję do wykazywania zwiększonej motywacji, gdy okazuje się im szczególną uwagę. Po badaniu wydajność spadła i powróciła do normy. Efekt obserwatora jest widoczny w dokumentach telewizyjnych, w których ludzie są świadomi tego, że są filmowani. Podczas badań można uniknąć efektu obserwatora, stosując dyskretne metody, aby badany nie był świadomy, że jest obserwowany.
Efekt obserwatora jest jedną z form reaktywności. Reaktywność może również odnosić się do podmiotów zmieniających zachowanie w oparciu o spostrzegane oczekiwania obserwatora. Na przykład efekt eksperymentatora pojawia się, gdy obserwator mówi uczestnikom o swoich oczekiwaniach, a badani zachowują się odpowiednio. Efekt Pigmaliona oznacza, że uczniowie zmieniają swoje zachowanie, aby sprostać oczekiwaniom nauczyciela. Oba te ostatnie efekty mogą być spowodowane wcześniejszym uprzedzeniem lub stereotypizacją.
